PAA - Departament Nadzoru Zastosowań Promieniowania Jonizującego

www.dnz.paa.gov.pl

przepisy dotyczące bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego i wymagania dla sprzętu dozymetrycznego

PCA - Polskie Centrum Akredytacji

www.pca.gov.pl

dokumenty i informacje dotyczące akredytowanych laboratoriów badawczych i wzorcujących

GUM - Główny Urząd Miar

www.gum.gov.pl

informacje o jednostkach miar i ich wzorcach

Centrum Ochrony Radiologicznej i Dozymetrii

www.radioaktywnosc.pl

usługi inspektora ochrony radiologicznej typu IO-1 oraz IOR-3, pomiar radonu, dozymetria, pomiary środowiskowe, szkolenia oraz instalacje systemów dozymetrycznych

SIOR - Stowarzyszenie Inspektorów Ochrony Radiologicznej

www.sior.pl

informacje o szkoleniach dla Inspektorów Ochrony Radiologicznej i konferencjach poświęconych dozymetrii oraz ochronie radiologicznej

https://dozymetria.wordpress.com/

bardzo ciekawy i wartościowy blog o dozymetrii i zjawisku radioaktywności 

http://promieniowanie.blogspot.com/

blog o promieniowaniu jonizującym, dozymetrii i ochronie radiologicznej; zwalcza mity związane ze zjawiskiem radioaktywności i przybliża wiedzę z zakresu fizyki jądrowej oraz źródeł promieniowania w naszym otoczeniu

http://www.paa.gov.pl/strona-40-prawo_krajowe.html

podstawowe ustawodawstwo dotyczące ochrony radiologicznej w jednym miejscu

2. PRZYDATNE INFORMACJE TECHNICZNE

1. Definicje parametrów użytkowych urządzeń pomiarowych

• czułość - dla danej wartości mierzonej wielkości, stosunek zmienności obserwowanej zmiennej do korespondującej zmienności mierzonej wielkości - w ramach takiej definicji czułość to stosunek pomiędzy poziomem częstości zliczeń (po odjęciu tła) do aktywności źródła promieniowania; tak zdefiniowana czułość zależy od natury promieniowania poszczególnych izotopów 

• poziom tła - pole promieniowania gamma (można wziąć też inne składowe pod uwagę: np. promieniowanie neutronowe), w którym urządzenie będzie pracować (zawiera naturalne to promieniowania); zamiennie można również opisać jako wartość wskazywaną przez urządzenie w momencie absencji źródła promieniowania

• wydajność detektora - stosunek liczby zmierzonych fotonów do liczby fotonów tego samego typu, które znalazły się w detektorze w tym samym okresie czasu

3. OBOWIĄZKI INSPEKTORA OCHRONY RADIOLOGICZNEJ

Obowiązkiem inspektora ochrony radiologicznej jest nadzór nad przestrzeganiem przez jednostkę ochrony zdrowia warunków ochrony radiologicznej związanych z prowadzoną działalnością.

Do obowiązków tych należy:

• nadzór nad przestrzeganiem prowadzenia działalności według instrukcji pracy z aparatami rentgenowskimi oraz nad prowadzeniem dokumentacji dotyczącej ochrony radiologicznej;

• nadzór nad działaniem sygnalizacji ostrzegawczej i prawidłowym oznakowaniem miejsc pracy ze źródłami promieniowania jonizującego;

• nadzór nad wykonywaniem podstawowych i specjalistycznych testów wewnętrznej kontroli parametrów aparatury rentgenowskiej, jeżeli nie wyznaczono do tego celu innej osoby;

• nadzór nad sprawnym działaniem aparatury dozymetrycznej oraz aparatury do wykonywania testów wewnętrznej kontroli parametrów aparatury rentgenowskiej, jeżeli znajduje się na wyposażeniu jednostki ochrony zdrowia i jeżeli nie wyznaczono do tego celu innej osoby;

• nadzór nad spełnieniem warunków dopuszczających pracowników do zatrudnienia na danym stanowisku pracy, w tym dotyczących szkolenia pracowników na stanowisku pracy w zakresie ochrony radiologicznej;

• dokonywanie wstępnej oceny narażenia pracowników na podstawie wyników pomiarów dawek indywidualnych lub pomiarów dozymetrycznych w środowisku pracy i przedstawianie jej kierownikowi jednostki ochrony zdrowia;

• informowanie pracowników o otrzymanych przez nich dawkach promieniowania jonizującego;

• każdorazowe wyjaśnianie przyczyn wzrostu dawki indywidualnej ponad jej dotychczasowy poziom, w szczególności wyjaśnianie przyczyn przekroczenia limitów dawek i podejmowanie środków zaradczych oraz przekazywanie tych informacji kierownikowi jednostki ochrony zdrowia;

• współpraca ze służbą bezpieczeństwa i higieny pracy, osobami wdrażającymi program ochrony radiologicznej i służbami przeciwpożarowymi w zakresie ochrony przed promieniowaniem jonizującym;

• informowanie kierownika jednostki organizacyjnej o stanie ochrony radiologicznej oraz przedstawienie mu w formie pisemnej propozycji w zakresie polepszenia tego stanu lub usunięcia nieprawidłowości;

• nadzór nad postępowaniem wynikającym z zakładowego planu postępowania awaryjnego, jeżeli na terenie jednostki ochrony zdrowia zaistnieje zdarzenie radiacyjne;

• nadzór nad dokumentacją, o której mowa w przepisach regulujących szczegółowe warunki bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego

• ustalanie wyposażenia jednostki ochrony zdrowia w środki ochrony indywidualnej, aparatury dozymetrycznej i pomiarowej oraz innego wyposażenia służącego do ochrony pracowników oraz pacjentów przed promieniowaniem jonizującym;

• występowanie do kierownika jednostki ochrony zdrowia z wnioskiem o zmianę warunków pracy pracowników, w szczególności w sytuacji, gdy wyniki pomiarów dawek indywidualnych uzasadniają taki wniosek;

• przedstawianie kierownikowi jednostki ochrony zdrowia opinii, w ramach badania i sprawdzania środków ochronnych i przyrządów pomiarowych, w zakresie skuteczności stosowanych środków i technik ochrony przed promieniowaniem jonizującym;

• sprawdzanie kwalifikacji pracowników w zakresie ochrony radiologicznej i występowanie w tym zakresie z wnioskami do kierownika jednostki ochrony zdrowia;

• występowanie do kierownika jednostki ochrony zdrowia z wnioskami o wprowadzenie zmian w instrukcjach pracy.

Ponadto:

• nadzór nad przestrzeganiem prowadzenia działalności według instrukcji pracy oraz nad prowadzeniem dokumentacji dotyczącej bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej, w tym dotyczącej pracowników i innych osób, przebywających w jednostce w warunkach narażenia, z wyjątkiem ochrony radiologicznej pacjentów poddanych terapii i diagnostyce z wykorzystaniem promieniowania jonizującego;

• nadzór nad spełnianiem warunków dopuszczających pracowników do zatrudnienia na danym stanowisku pracy, w tym dotyczących szkolenia pracowników na stanowisku pracy w zakresie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej;

• opracowanie programu pomiarów dozymetrycznych w środowisku pracy i pomiarów oraz ewidencji dawek indywidualnych i przedstawienie ich do zatwierdzenia kierownikowi jednostki organizacyjnej;

• współpraca z zakładowymi służbami bezpieczeństwa i higieny pracy, osobami wdrażającymi program bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej, służbami przeciwpożarowymi i ochrony środowiska w zakresie ochrony przed promieniowaniem jonizującym;

• wydawanie kierownikowi jednostki organizacyjnej opinii w zakresie ochrony przed promieniowaniem, stosownie do charakteru działalności i typu posiadanych uprawnień;

• występowanie do kierownika jednostki organizacyjnej z wnioskiem o wstrzymywanie prac w warunkach narażenia, gdy są naruszone warunki zezwolenia lub inne przepisy z zakresu ochrony przed promieniowaniem jonizującym;

• nadzór nad postępowaniem wynikającym z zakładowego planu postępowania awaryjnego, jeżeli na terenie jednostki organizacyjnej zaistnieje zdarzenie radiacyjne.

4. PRZYKŁADOWE PROCEDURY POSTĘPOWANIA PODCZAS ALARMU BRAMKI DOZYMETRYCZNEJ

Operator stacjonarnego monitora promieniowania powinien stosować określone procedury postępowania na wypadek alarmu.

Przykładowa procedura:

1) powtórny przejazd przez obszar kontrolny monitora w celu potwierdzenia alarmu,

2) odstawienie pojazdu w  wyznaczone miejsce, 

3) zbadanie pojazdu ręcznym radiometrem promieniowania gamma, aby ustalić, czy można bezpiecznie zbliżyć się do niego. Jeśli moc dawki przekracza np. 5 µSv/h, to pojazd należy odgrodzić od otoczenia,

4) określenie mocy dawki promieniowania gamma wokół pojazdu,

5) kontakt z odpowiednimi służbami państwowymi w celu ustalenia dalszych działań.

Pojazd  z  ładunkiem  może  powrócić  na  drogę  jedynie za  zgodą odpowiednich służb. Kierowca i/lub dysponent powinni być uprzedzeni o potencjalnym zagrożeniu. W przeciwnym przypadku pojazd powinien pozostać izolowany do czasu aż zostaną spełnione wszystkie niezbędne warunki bezpieczeństwa.

5. CO TO JEST ZŁOM SKAŻONY RADIOAKTYWNIE?

6. PRZEDMIOTY I PRODUKTY, KTÓRE MOGĄ BYĆ PROMIENIOTWÓRCZE

• Ziemiopłody (np. owoce i warzywa liściaste, tyto, marihuana,itp.) - polon-210 i bizmut-210

• Banany (w znacznej ilości) - potas-40

• Antyki, w tym: wyroby ceramiczne ze szkliwem barwy pomarańczowej, czerwonej lub białej (filiżanki, talerze, spodki, itp., w tym zwłaszcza typu ”fiesta”) - uran, naturalny lub zubożony; wyroby ze szkła uranowego (fluoryzujące szkła o barwie żółtej lub szmaragdowej spotykane w zabytkowych filiżankach, talerzach, czeskiej biżuterii, itp.) - uran, naturalny lub zubożony

• Obiektywy fotograficzne i wiele systemów optycznych wysokiej jakości - tor zawarty w szkle

• Wyroby radioluminescencyjne (farba radowa): zegarki, zegary i wskaźniki aparatury - rad, promet-147, tryt

• Porcelana dentystyczna - uran-234 (znikome dawki)

• Oprawy oświetleniowe - naturalny tor

• Proszki polerskie - zanieczyszczone torem cerowe ścierniwo

• Cysterny do przewozu propanu - ołów-210 i bizmut-210 (produkty rozpadu radonu) w osadzie na wewnętrznych powierzchniach zbiornika

• Czujki dymu - ameryk-241

• Telewizory - torowany wanad w kineskopie odbiornika

• Torowane aluminium, nikiel lub magnez - nowoczesne stopy z dodatkiem toru

• Elektrody z torowanego wolframu do spawania łukowego—często określane jako torowane druty spawalnicze i znakowane kolorem pomarańczowym przy zawartości toru 4%, czerwonym przy 2% i żółtym przy 1% toru

• Próbki rudy uranowej - uran w rudzie oczyszczonej, rad w nieoczyszczonej

7. OCENA SKAŻENIA POWIERZCHNI - PODSTAWOWE DEFINICJE

skażenie powierzchni - skażenie powierzchni substancjami promieniotwórczymi

skażenie powierzchni związane - skażenie związane z powierzchnią w taki sposób, że nie jest przenoszone podczas normalnych warunków pracy

skażenie powierzchni niezwiązane - skażenie powierzchni, które jest usuwalne lub przenoszone w normalnych warunkach pracy

aktywność na jednostkę powierzchni - stosunek aktywności radionuklidów występujących na powierzchni do wielkości tej powierzchni; wartość ta jest wyrażana w bekerelach razy centymetr do potęgi minus drugiej (Bq cm-2)

pomiar bezpośredni skażenia powierzchni - pomiar aktywności występującej na powierzchni za pomocą miernika lub monitora skażeń. Pomiar bezpośredni określa zarówno skażenia powierzchni związane, jak i niezwiązane, lecz może być zakłócany w czasie wykonywania badania przez promieniowanie pochodzące ze skażonego przedmiotu lub z jego otoczenia.

oszacowanie pośrednie skażenia powierzchni - oszacowanie niezwiązanej aktywności na powierzchni, na podstawie wymazu

badanie metoda wymazu - pobranie próbki niezwiązanej aktywności, przez wytarcie powierzchni suchym lub wilgotnym materiałem, a następnie oszacowanie aktywności przeniesionej do materiału

współczynnik usunięcia - stosunek aktywności usuniętej z powierzchni jednym pobraniem wymazu do całkowitej usuwalnej aktywności skażeń niezwiązanych, znajdujących się na skażonej powierzchni przed pobraniem; współczynnik usunięcia jest określony następującym równaniem:

• F = Ap/At 

gdzie: 

F - współczynnik usunięcia

Ap - aktywność usunięta przy pobraniu wymazu;

At - całkowita usuwalna aktywność skażenia niezwiązanego, znajdującego się na powierzchni (przed pobraniem wymazu)

natężenie emisji powierzchniowej źródła - liczba cząstek danego rodzaju powyżej danej energii, wychodzących z zewnętrznej powierzchni źródła w jednostce czasu

wydajność źródła - stosunek liczby cząstek danego rodzaju, powyżej określonej energii, wychodzących z zewnętrznej powierzchni źródła w jednostce czasu (częstość emisji powierzchniowej źródła) do liczby cząstek tego samego rodzaju wytwarzanych lub uwalnianych w obszarze źródła (dla cienkiego źródła) lub z grubości jego warstwy nasycenia (dla grubego źródła) w jednostce czasu

wydajność przyrządu - stosunek wskazań wartości netto przyrządu do natężenia emisji powierzchniowej źródła w określonych geometrycznych warunkach pomairu; dla danego przyrządu, jego wydajność zależy od energii promieniowania emitowanego ze źródła

8. AKTYWNOŚĆ ŹRÓDŁA A SKAŻENIE POWIERZCHNI

Podczas gdy skażenie powierzchni jest zwykle odnoszone do aktywności na jednostkowej powierzchni, to zmierzona za pomocą przyrządu częstość zliczeń odnosi się bezpośrednio do promieniowania emitowanego z powierzchni, a nie do aktywności zawartej na tej powierzchni lub w jej obrębie. 

Dla danej aktywności odniesionej do jednostki powierzchni liczba cząstek wychodzących z powierzchni w jednostce czasu zależy od wielkości samo-pochłaniania w źródle i od wielkości rozpraszania wstecznego zachodzącego w źródle i materiale, na którym ono się znajduje. 

Samo-pochłanianie będzie zmniejszać liczbę wychodzących cząstek, a rozpraszanie wsteczne będzie powodować wzrost liczby tych cząstek. Generalnie nie można założyć, że jest znana prosta zależność miedzy częstością emisji i aktywnością, gdyż zależy ona od zmiennych własności absorpcyjnych i rozpraszających rzeczywistej powierzchni. 

Dlatego istnieje potrzeba wzorcowania mierników skażenia powierzchni w wielkościach wydajności przyrządu, tj. na podstawie częstości emisji źródła, zaś dla określonych źródeł wzorcowych - w wielkościach zarówno aktywności, jak i częstości emisji.

9. POSTĘPOWANIE Z JONIZACYJNYMI CZUJKAMI DYMU W TRAKCIE EKSPLOATACJI 

 Zgodnie z § 3 ust. 2 i 3 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków innych obiektów budowlanych i terenów (DzU nr 109, poz. 719) urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice powinny być poddawane przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym zgodnie z zasadami określonymi w Polskich Normach dotyczących urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic, w odnośnej dokumentacji technicznej oraz instrukcjach obsługi. Przeglądy te powinny być przeprowadzane w okresach i w sposób zgodny z instrukcją ustaloną przez producenta, nie rzadziej jednak niż raz w roku.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 lipca 2006 roku w sprawie szczegółowych warunków bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego nakazuje kontrolę szczelności zamkniętych źródeł promieniotwórczych nie rzadziej niż raz na rok kalendarzowy. Należy pamiętać, aby zestaw posiadał aktualne świadectwo wzorcowania wydane przez akredytowane laboratorium wzorcujące urządzeń dozymetrycznych.

Kontrolę szczelności zamkniętych źródeł promieniotwórczych wykonuje się także po zdarzeniu radiacyjnym oraz innym incydencie mogącym mieć wpływ na szczelność źródła, w szczególności po pożarze, korzystaniu ze źródła przez osobę nieuprawnioną, czasowej utracie posiadania źródła i po odzyskaniu go po kradzieży .

Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 6 sierpnia 2002 roku (w sprawie przypadków, w których działalność związana z narażeniem na promieniowania jonizujące nie podlega obowiązkowi uzyskania zezwolenia albo zgłoszenia oraz przypadków, w których może być wykonywana na podstawie zgłoszenia) instalacja oraz konserwacja czujek jonizacyjnych może być wykonywana na podstawie zezwolenia Państwowej Agencji Atomistyki.

10. METODY KONTROLI SZCZELNOŚCI

Zamknięte źródła promieniowania użytkowane w zakładach wmontowane są z reguły w urządzenia, których konstrukcja umożliwia stosowanie źródła w ściśle określonym celu, a jednocześnie stanowi dla niego osłonę przed promieniowaniem. Kontrola szczelności źródeł promieniowania, tak jak to ma miejsce u producenta, tzn. badanie szczelności samych kapsułek z zawartą w nich substancją promieniotwórczą, wymaga użycia do tego celu specjalnych osłonnych komór manipulacyjnych oraz odpowiedniego sprzętu pomocniczego.

Ponieważ prowadzenie takiej kontroli u każdego użytkownika jest niemożliwe, a sprawdzenie szczelności wszystkich stosowanych w kraju źródeł z wykorzystaniem instalacji znajdującej się u ich producenta związane byłoby z unieruchomieniem urządzenia oraz z kosztownym i niebezpiecznym transportem, kontrolę szczelności można wykonywać w sposób mniej dokładny, ale jednocześnie możliwy do przeprowadzenia w każdym zakładzie użytkującym źródła promieniowania.

Sposób ten polega na sprawdzeniu skażeń, które w wyniku nieszczelności źródła promieniowania mogą pojawić się na źródle lub powierzchni urządzenia, w którym się ono znajduje, a nie na kontroli szczelności samej kapsułki.

Skażenia powierzchni spowodowane nieszczelnością zamkniętych źródeł promieniowania mogą być sprawdzone przez pomiar miernikiem skażeń jedną z następujących metod:

a/ bezpośredni pomiar skażeń powierzchni urządzenia izotopowego,

b/ pośredni pomiar skażeń - wymazu pobranego z powierzchni  urządzenia izotopowego lub z powierzchni źródła użytkowanego bez stałej osłony.

Pomiary skażeń należy przeprowadzać w miejscach, w których poziom tła nie przekracza więcej niż o 50% poziomu tła promieniowania naturalnego. W czasie sprawdzania skażeń urządzenia izotopowego wykonywane czynności powinny być zgodne z instrukcją eksploatacyjną tego urządzenia. Jeżeli instrukcja obsługi urządzenia przewiduje rozładowywanie źródła z urządzenia lub pojemnika dla celów eksploatacyjnych, należy w tym czasie przeprowadzić okresową kontrolę skażeń urządzenia.

Uwaga: Nie należy wymontowywać źródła promieniowania wyłącznie  dla  przeprowadzenia  pomiarów skażeń.

Kontrolę szczelności zamkniętych źródeł promieniowania metodą pomiaru skażeń mogą przeprowadzać jedynie osoby, które posiadają uprawnienia Inspektora Ochrony Radiologicznej oraz osoby przez niego przeszkolone w zakresie wykonywania pomiarów pod warunkiem, że jest to przewidziane w odpowiedniej procedurze będącej częścią programu bezpieczeństwa i ochrony radiologicznej opracowanego w danej jednostce organizacyjnej.

Aparatura i sprzęt pomocniczy

1. Do pomiarów należy zastosować miernik skażeń promieniotwórczych  lub inny przyrząd o podobnych parametrach zaopatrzony w sondę dostosowaną do rodzaju promieniowania emitowanego przez źródło.

2. Do wykonania pomiarów metodą wymazów należy poza przyrządem wymienionym w p.1 przygotować następujący sprzęt pomocniczy: 

•taca metalowa lub plastykowa 

•woreczki plastykowe

•pincety

•tampony 50 x 50 mmm

•płyny zmywające nie reagujące z materiałem powierzchni,  z której będą pobierane wymazy (środki czystości            np. płyn ludwik)

•rękawiczki gumowe

•fartuch ochronny

•przybory do mycia rąk

•znaki ostrzegawcze przed promieniowaniem

przykładowy zestaw do badania skażeń powierzchni oraz szczelności zamkniętych źródeł promieniotwórczych:  https://www.dozymetris.pl/oferta/aparatura-dozymetryczna/zestaw-do-badania-kontroli-szczelności                                                            

A) Bezpośredni pomiar skażeń

1 Pomiar należy wykonać w tych miejscach urządzenia lub aparatu, które w wyniku nieszczelności źródła są najbardziej narażone na skażenia, a mianowicie:

· w aparaturze geofizycznej - w karetce, gnieździe pojemnika transportowego itp.,

· w defektoskopach - na powierzchni pojemnika ochronnego i głowicy roboczej w pobliżu otworów kolimacyjnych, na powierzchni węży przesyłowych, w szczególności przy ich końcówkach,

w aparaturze do telegammaterapii - na powierzchni głowic ochronnych w pobliżu otworu kolimacyjnego oraz na wszystkich częściach wyposażenia głowicy, które są dotykane rękami operatora,

· w aparaturze kontrolno-pomiarowej - na powierzchni pojemników roboczych, korków transportowych i kolimacyjnych itp.

2. W zależności od rodzaju promieniowania emitowanego przez źródło zainstalowane w urządzeniu należy w czasie pomiarów zachować następujące odległości pomiędzy powierzchnią mierzoną a powierzchnią roboczą sondy:

• dla promieniowania alfa – jak najmniejszą

• dla promieniowania beta – 10 mm.

3. Jeżeli liczba zliczeń dla pomiaru wykonanego na powierzchniach wymienionych w p.1 jest większa od liczby zliczeń dla tła w miejscu pomiarów, wówczas urządzenie należy odkazić postępując w sposób opisany w dalszej części dotyczącej odkażania, a następnie po tygodniowym okresie eksploatacji przeprowadzić drugi pomiar w identycznych warunkach jak pierwszy. Jeżeli wynik pomiaru będzie podobny jak poprzednio należy uznać, że wykryte skażenia powstały w wyniku nieszczelności źródła.

B) Pośredni pomiar skażeń metodą wymazów

1. Wymazy należy pobierać z tych miejsc urządzeń, które w wyniku   nieszczelności źródła mogły ulec skażeniu, np.: 

• w aparaturze kontrolno-pomiarowej i w urządzeniach do telegammaterapii - z miejsc znajdujących się w pobliżu otworów kolimacyjnych i z miejsc, które podczas eksploatacji są dotykane przez obsługę,

• w defektoskopach z miejsc jak wyżej, a ponadto z węży przesyłowych oraz powierzchni głowic roboczych itp.,

• w aparaturze geofizycznej z podobnych miejsc, a ponadto z gniazd pojemników roboczych, transportowych i karetek karotażowych 

oraz z powierzchni źródeł użytkowanych bez stałych osłon z następujących miejsc:

• dla źródeł promieniowania alfa lub beta - z tych części obudowy źródła, które nie ulegną uszkodzeniu przy pobieraniu wymazu,

• dla źródeł promieniowania gamma - z całej powierzchni obudowy źródła.

2. Przygotowanie tamponów:

• tampony powinny być wykonane z materiałów, które nie będą pozostawały na badanej powierzchni po pobraniu wymazu. Zaleca się używanie płótna, gazy, waty, ligniny lub bibuły filtracyjnej w zależności od gładkości powierzchni,

• wymiary tamponów mogą być mniejsze niż 50 x 50 mm w przypadku pobierania wymazów z powierzchni trudno dostępnych, np. otworów kolimacyjnych, gniazd itp.,

• tampony należy zwilżyć, wycisnąć i wyprostować. Do pomiaru skażeń powierzchni zanieczyszczonych emiterami alfa należy używać tamponów suchych,

• tampony lub ich opakowania winny być oznakowane w sposób trwały i jednoznaczny, zapewniając łatwą identyfikację tamponu z miejscem, z którego został pobrany wymaz,

• oznakowane tampony należy poddać kontroli skażeń. Tampony, które wykazują liczbę zliczeń większą od liczby zliczeń dla tła    w miejscu pomiarów należy potraktować jak odpad promieniotwórczy.

3. Pobieranie wymazów

Wszystkie czynności związane z pobieraniem wymazów należy  wykonywać w fartuchu ochronnym i rękawiczkach gumowych. W celu pobrania wymazu należy potrzeć  kilkakrotnie tamponem badaną powierzchnię z jednakową siłą docisku, w jednym kierunku.

4. Skażenie pobranego wymazu należy zmierzyć sondą do badania skażeń. Pomiar należy przeprowadzić z zachowaniem odległości sondy od tamponu podanych w powyżej. W czasie pomiaru należy zwracać uwagę na to, ażeby sondą nie dotykać  tamponu.

5. Jeżeli liczba zliczeń dla wymazu pobranego z powierzchni źródła promieniowania, gniazda pojemnika lub korka kolimacyjnego jest większa od liczby zliczeń dla tła w miejscu pomiarów, wówczas urządzenie należy odkazić, a następnie po tygodniowym okresie eksploatacji przeprowadzić drugi pomiar w identycznych warunkach jak pierwszy. Jeżeli wynik pomiaru będzie podobny jak poprzednio należy uznać, że wykryte skażenia powstały w wyniku nieszczelności źródła.

12. WYKRYWANIE MATERIAŁU RADIOAKTYWNEGO W ZŁOMIE I ODPADACH - POPRAWNE PRZEPROWADZENIE POMIARU

A) Wskazówki praktyczne dotyczące pomairu

W celu zwiększenia prawdopodobieństwa wykrycia materiału radioaktywnego, należy wziąć pod uwagę złożoną naturę promieniowania jonizującego, deficyty mierników oraz umiejętności pomiarowe użytkownika. Warto również podkreślić, że nigdy nie ma 100 % pewności wykrycia materiału radioaktywnego  - można jednak to ryzyko minimalizować. I w tym celu pamiętać, aby między innymi:

 posiadać odpowiedni monitor promieniowania:

• wykrywający promieniowanie przenikliwe i jednocześnie najbardziej powszechne, czyli promieniowanie gamma (towarzyszy rozpadowi alfa i beta)

• wyposażony w typ detektora ze względnie dużym i gęstym ośrodkiem czynnym (większe prawdopodobieństwo oddziaływania kwantów z materią) oraz szybkim czasem odpowiedzi - detektor półprzewodnikowy, scyntylacyjny lub okienkowy licnizk Geigera - Mullera

• zasada działania według specjalnego algorytmu pomiarowego, który polega na ciągłym wykrywaniu każdej istotnej statystycznie zmiany tła promieniowania powyżej zdefiniowanego progu alarmowego

• próg alarmowy powinien bazować na pomiarze tła promieniowania, które zmienia się w środowisku i jest zależne od lokalizacji geograficznej bądź pogody

• posiadanie sygnalizacji akustycznej bądź wibracyjnej przekroczenia progu, tak aby użytkownik w trudnych warunkach środowiskowych mógł zidentyfikować zagrożenie

• wysięgnik umożliwiający zwiększenie zakresu pomiaru, ale zapewniający również zmniejszenie odległości do źródła promieniowania

• praca w trybie poszukiwania oraz pomiaru mocy przestrzennego równoważnika dawki (w celu zlokalizowania źródła, ale również stwierdzenia czy użytkownik jest bezpieczny)

więcej o urządzeniach przeznaczonych do wyszukiwania materiału promieniotwórczego w złomie lub odpadach znajdziesz tutaj: 

rozwiązania przenośne: https://www.dozymetris.pl/oferta/aparatura-dozymetryczna/gamma-tracer-lokalizacja-źródeł

https://www.dozymetris.pl/oferta/aparatura-dozymetryczna/monitory-skażeń/monitor-skażeń-kontamon

rozwiązania na taśmociągi: https://www.dozymetris.pl/oferta/bramki-dozymetryczne-gamma/bramka-gamma-conveyor-taśmociągi

poprawnie wykonać pomiar:

• badany złom lub odpady powinny być rozrzucone (rozłożone) na płaskiej powierzchni - jeżeli jest taka możliwość, to powinna być to pojedyncza warstwa - do czoła detektora dotrze więcej promieniowania, ponieważ źródło jest mniej osłonięte

• należy pamiętać  o kilkukrotnym pomiarze naturalnego tła promieniowania  - należy zrobić to w pewnej odległości od badanego materiału (kilka - kilkanaście metrów)

• w trakcie pomiaru porównujemy wynik na ekranie miernika z wartością tła - przy przekroczeniu  o około 50 % wartości tła promieniowania, pomiar należy powtórzyć kilkukrotnie, aby stwierdzić czy odchylenie nie było spowodowane przypadkowym wzrostem promieniowania lub błędnym pomiarem

UWAGA - wartość przekroczenia tła promieniowania (w przykładzie 50%) może być za każdym razem inna; ustalane jest to na podstawie warunków jakie panują w danej lokalizacji, oczekiwanego rezultatu (ilość fałszywych alarmów) oraz ustawionej czułości urządzenia - sugerujemy, aby pomiar przeprowadzany był przez specjalistę bądź osobę przez niego przeszkoloną. Poprawna interpretacja wyniku jest kluczowa w ocenie badanego złomu bądź odpadów.

• w przypadku wykrycia materiału radioaktywnego należy odseparować cześć skażoną i oznaczyć odpowiednim oznakowaniem strefę, tak aby postronni ludzie nie mieli do niego dostępu, powiadomić kierownika jednostki organizacyjnej

• pomiar (skan) wykonywać raczej wolniej aniżeli szybciej (maksymalnie przesuwamy się z detektorem nad badaną powierzchnią do 10 cm/s), tak, aby była możliwość dotarcia jak największej liczby kwantów do detektora

• detektor w czasie pomiaru nie powinien stykać się z powierzchnią kontrolowana - mimo to. czoło detektora powinno być jak najbliżej punktów kontrolnych

• w przypadku posiadania sondy do pomiaru skażeń zdejmujemy wszystkie filtry, tak aby promieniowanie przenikało do detektora bez zbędnych przeszkód

Powyżej wymienione sugestie, to pewna część wiedzy potrzebnej do skutecznego przeprowadzenia kontroli radiometrycznej złomu bądź odpadów. 

Zainteresowanych skutecznym pomiarem radiometrycznym zapraszamy na szkolenia z naszymi doświadczonymi specjalistami. Oprócz wykładu teoretycznego istnieje możliwość przeprowadzenia treningu praktycznego. 

Każdy uczestnik szkolenia otrzymuje:

• podręcznik z wytycznymi przeprowadzenia poprawnego pomiaru

• świadectwo przeszkolenia przez inspektora ochrony radiologicznej, które można załączyć w protokole z badań przeprowadzonych już przez użytkownika dla ostatecznego odbiorcy złomu (np. huta) bądź służb weryfikujących działanie jednostki.

Podczas szkolenia odpowiemy na jeszcze więcej ciekawych pytań typu:

• jak zmierzyć skażenie powierzchniowe jeżeli detektor jest za duży i nie możemy zbliżyć go do powierzchni o nieregularnych kształtach?

• kiedy uznać, że mamy do czynienia z materiałem radioaktywnym, sytuacją niebezpieczną, zdarzeniem radiacyjnym lub ilością materiału radioaktywnego, którą mogę pominąć?

• czy da się oszukać detektor promieniowania radioaktywnego?

• czy jest rozwiązanie, które działa automatycznie 24/h, a gdy chcę to używam go jako miernika przenośnego?

• czy miernik powinien być skalibrowany względem konkretnego izotopu bądź typu promieniowania?

• czy miernik powinien posiadać świadectwo wzorcowania?

• jak często powinienem weryfikować pracę miernika?

• czy da się skutecznie sprawdzić działanie miernika warunkach domowych bez posiadania źródła promieniotwórczego?

• kto odpowiada za znaleziony materiał radioaktywny i co należy z nim zrobić?

• czy moi pracownicy powinni nosić dawkomierze?

13. DLACZEGO NIE KAŻDYM PRZYRZĄDEM POMIAROWYM (DETEKTOREM) UDA SIĘ WYSZUKAĆ I ZLOKALIZOWAĆ ELEMENTY RADIOAKTYWNE (SKAŻONE) W ZŁOMIE LUB ODPADACH?

A) Jakie cechy użytkowe powinien posiadać monitor do wykrywania elementów radioaktywnych w odpadach (złomie) ?

Monitory te powinny posiadać szereg cech, dzięki którym mogą być wykorzystywane przy lokalizacji źródeł promieniowania bądź odpadów zawierających substancje promieniotwórcze:

- algorytm obliczeniowy, dzięki któremu każda statystycznie istotna zmiana częstości zliczeń tła promieniowania sygnalizowana jest poprzez alarm (wibracyjny, akustyczny bądź optyczny);

- duża gęstość ośrodka detekcyjnego i zarazem jego czułość - to zapewnia czuły detektor scyntylacyjny CsI lub półprzewodnikowy CdZnTe;

 - szybka odpowiedź detektora przy relatywnie niewielkich zmianach mocy przestrzennego równoważnika dawki;

- możliwość auto-kalibracji w dowolnym momencie czasu względem aktualnego poziomu naturalnego tła promieniowania (umożliwia to rozpoczęcie procesu poszukiwania) ;

- zwiększenie częstości indykacji (sygnalizacji dźwiękowej i optycznej) proporcjonalnie do wzrostu natężenia promieniowania (zbliżanie się do źródła powoduje zwiększenie częstości indykacji);

- nieskompensowana charakterystyka energetyczna (zawyżona czułość detektora w dolnym zakresie energetycznym), co umożliwia detekcję kwantów o niskich energiach.

B) Czy miernik oparty na liczniku Geigera-Mullera poradzi sobie w takim zastosowaniu ? 

Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Wszystko zależy od typu licznika, który jest zastosowany  w mierniku. Należy zwrócić  uwagę, że nie każdy typ detektora będzie nadawał się wobec powyżej wymienionych cech do takiego zastosowania jak poszukiwanie materiału promieniotwórczego w odpadach, gdzie odpowiedź detektora na podstawie niewielkiej ilości impulsów promieniowania musi być bardzo szybka. Ponadto bardzo trudne dla np. liczników Geigera-Mullera może być rozróżnienie wystąpienia przekroczenia progu alarmowego: takie detektory cechują się dłuższym czasem odpowiedzi (dłuższym czasem martwym), mniejszą ilością zmierzonych impulsów na jednostkę dozymetryczną mocy dawki (niższą czułością) oraz skompensowaną charakterystyką energetyczną (w licznikach używa się specjalnych filtrów "wycinających" kwanty niższych energii, w celu wygładzenia charakterystyki energetycznej miernika). 

Ponadto liczniki Geigera-Mullera stosuje się do oceny narażenia użytkowników w przypadku źródeł promieniotwórczych oraz pól przez nie wytwarzanych, które są im doskonale znane wcześniej. W większości przypadków to użytkownicy, którzy codziennie z pełną świadomością pracują w warunkach narażenia (medycyna, laboratoria, przemysł). W takim wypadku, użytkownik wie gdzie zlokalizowane jest źródło, jaka jest aktywność tego źródła oraz ile czasu może przebywać w jego otoczeniu. Nie występuje więc u niego sytuacja, że musi szukać zagubionego źródła, a tylko weryfikować czy jego warunki pracy są bezpieczne. W takich zastosowaniach liczniki Geigera-Mullera sprawdzają się znakomicie i będą używane przez jeszcze długie lata. 

Z drugiej strony na rynku można spotkać detektory z tak zwanymi okienkowymi licznikami Geigera-Mullera (np. typu SI8B), które posiadają bardzo dużą powierzchnię czułą, a sam licznik pokryty jest cienką warstwą mikową. Pozwala to na detekcję nie tylko promieniowania gamma, ale również typu alfa i beta. Ponadto, duży licznik zwiększa prawdopodobieństwo detekcji kwantu promieniowania. Urządzenia z takimi licznikami w wielu przypadkach mogą okazać się bardziej przydatne i funkcjonalne od monitorów opartych na materiałach scyntylacyjnych (gdy chcemy zweryfikować skażenie powierzchni bądź spodziewamy się izotopów z emisją prom. beta lub alfa). Niewątpliwą zaletą takich mierników (z licznikiem G-M typu SI8B) jest niższa cena (G-M w przedziale: 2000 - 3000 zł netto, podczas gdy monitory scyntylacyjne to już wydatek powyżej 5000 zł netto).

Podczas wyboru odpowiedniego detektora, nie sztuką jest kupić najtańszy miernik (niektóre liczniki Geigera są o wiele tańsze aniżeli czulsze detektory scyntylacyjne lub półprzewodnikowe), lecz sztuką jest wybrać ten odpowiedni, który sprawdzi się w trudnych warunkach i spowoduje, że unikniemy wwozu lub wywozu skażonego złomu (odpadów), co przełoży się na oszczędności finansowe (ewentualne kwestie związane z odpowiedzialnością dostawy "czystego"złomu lub odpadów).

C) Typy promieniowania a prawdopodobieństwo wykrycia 

Kolejna ważna kwestia to typ promieniowania, emitowanego z elementów radioaktywnych w złomie (odpadach). Generalnie w przypadku odpadów możemy się spotkać z następującymi typami promieniowania w kolejności ich prawdopodobieństwa wystąpienia: gamma, beta, alfa oraz neutronowe. 

Promieniowanie gamma towarzyszy rozpadom alfa i beta. Jest to promieniowanie bardzo przenikliwe. Te cechy powodują, że producenci sprzętu detekcyjnego skoncentrowali swe wysiłki na wykrywaniu promieniowania gamma, które może być pewnym symptomem, że dany element jest skażony. 

Promieniowanie beta jest krótkozasięgowe, ale w zależności od energii kwantów może przebyć drogę kilku metrów - widzimy, więc, że być może warto dodatkowo wyposażyć się w sondę do detekcji promieniowania beta (obudowa zwykłego detektora odetnie nam promieniowanie beta, stąd potrzebujemy specjalnej sondy z tzw. licznikiem okienkowym, który nie jest obudowany ani przesłonięty).

Na promieniowanie alfa nie mamy raczej co liczyć - zasięg w powietrzu to maksymalnie kilka centymetrów. Jedyna szansa to przyłożyć bardzo blisko sondę do każdego elementu z osobna i przeprowadzić pomiar. Rozpatrzmy tu przykład tzw. jonizacyjnej czujki dymu. Niektóre produkowane obecnie czujki tego typu posiadają źródło o niewielkiej aktywności: Ameryk-241 (7,4 kBq).  Izotop ameryku jest głównie emiterem promieniowanie alfa. Towarzyszące mu promieniowanie gamma jest nisko energetyczne (ok. 60 keV). Powoduje to, że taka czujka nie zostanie wykryta nawet przez stacjonarne monitory promieniowania o wielkich detektorach. Detektory ręczne również oczywiście nie sprawdzą się w takim przypadku. Pozostaje nam tylko sonda z otwartym, okienkowym licznikiem (np. licznik typu SI8B). 

Promieniowanie neutronowe występuje bardzo rzadko z racji utrudnionej dostępności takich źródeł dla zwykłych żywicieli. Jako jedni z nielicznych, którzy muszą wykrywać to promieniowanie, to Straż Graniczna (zapis w ustawie).

Reasumując - promieniowanie gamma to jest to, na czym należy się skoncentrować i jest dla nas najważniejsze, jeżeli chcemy wykryć czy dany element nie jest radioaktywny.

D) Możliwości wykonania pomiaru 

Bardzo ważnym elementem jest odpowiednie przeprowadzenie pomiaru - najlepiej i najefektywniej jest rozłożyć odpady lub złom na pewnej płaskiej powierzchni, tak aby żadne źródło nie ukryło się na samym spodzie. Wiadomo, że jeżeli źródło będzie emitować promieniowanie z najgłębszych pokładów naszego towaru, to szansa, że kwanty dojdą do detektora zmniejsza się drastycznie. Należy więc zwrócić uwagę, aby używać wysięgnika, który powoduje, że mamy zwiększone możliwości fizycznego dotarcia do oddalonego od nas złomu, a z drugiej strony jesteśmy zabezpieczeni przed ewentualnym źródłem promieniowania.

W ofercie firmy DOZYMETRIS znajduje się co najmniej kilka detektorów przenośnych, które umożliwiają lokalizację źródła promieniotwórczego oraz ocenę zagrożenia dla użytkowników poprzez pomiar mocy dawki.

Ponadto organizujemy szkolenia z poprawnego wyszukiwania elementów radioaktywnych w złomie i odpadach. 

Wykonujemy również usługi sprawdzenia i weryfikacji danej partii towaru za pomocą scyntylacyjnych detektorów przenośnych przez wykwalifikowanych specjalistów (inspektorzy ochrony radiologicznej, doktorzy nauk fizycznych). Na podstawie badania wystawiamy protokół kontroli wraz z opisem obmiaru.

Zapraszamy do kontaktu.

14. WZORCOWANIE APARATURY DOZYMETRYCZNEJ 

Wzorcowanie w odniesieniu do przyrządu dozymetrycznego zazwyczaj polega na określeniu jego odpowiedzi R i/lub współczynnika wzorcowania N dla danej wielkości fizycznej przewidzianej do mierzenia przez przyrząd, poprzez porównanie wskazań przyrządu M z wartością wzorcową (umownie prawdziwą) H.

Poniżej zestawiono niektóre przydatne definicje dotyczące wzorcowania:

Wzorcowanie [Ustawa Prawo o miarach z dnia 11 maja 2001 r. – (Dz. U. z 2004 r. Nr 243, poz. 2441)] czynności ustalające relację między wartościami wielkości mierzonej wskazanymi przez przyrząd pomiarowy, a odpowiednimi wartościami wielkości fizycznych, realizowanymi przez wzorzec jednostki miary.

Wzorcowanie [PN-ISO 4037-3:2004] - ilościowe określenie wskazań dawkomierza w funkcji wartości mierzonej wielkości, w standardowych warunkach badania utrzymanych pod kontrolą.

Współczynnik wzorcowania (N) [PN-ISO 4037-3:2004] - wartość umownie prawdziwa wielkości H, przewidzianej do mierzenia przez dawkomierz, podzielona przez wskazania M dawkomierza; w razie potrzeby wartość skorygowana, N=H/M

Odpowiedź (czułość) (R) [PN-ISO 4037-3:2004] - iloraz wskazań (dawkomierza) M oraz wartości umownie prawdziwej mierzonej wielkości; zaleca się aby rodzaj odpowiedzi był określony R=M/H

Świadectwo wzorcowania jest dokumentem potwierdzającym wykonanie wzorcowania wydawanym przez laboratorium wzorcujące i przekazywanym klientowi w formie pisemnej i/lub elektronicznej. Świadectwo wzorcowania wydane przez akredytowane laboratorium wzorcujące powinno zawierać:

-informacje określone w normie PN-EN ISO/IEC 17025,

-wyniki pomiaru wraz z niepewnością pomiaru podane zgodnie z dokumentem EA-4/02.

Powtórne wzorcowanie - jak często ?

Świadectwo wzorcowania nie zawiera żadnych zaleceń i nie określa terminu kolejnego wzorcowania ponieważ informacje podane w świadectwie wzorcowania zachowują ważność tylko w odniesieniu do sprawnego przyrządu, który nie uległ uszkodzeniu lub zmianom na skutek starzenia się (zużycia) elementów, nie był naprawiany lub poddawany regulacji/kalibracji u producenta. Termin kolejnego wzorcowania zazwyczaj określają przepisy prawne.

Przepisy dotyczące wzorcowania sprzętu dozymetrycznego (przyrządy do pomiaru dawki i mocy dawki)

określają obowiązek wzorcowania przyrządów nie rzadziej niż:

• raz na 12 miesięcy - w przypadku sprzętu dozymetrycznego nieposiadającego kontrolnego źródła

promieniotwórczego,

• raz na 24 miesiące - w przypadku sprzętu dozymetrycznego posiadającego kontrolne źródło promieniotwórcze,

Przyrządy dozymetryczne do kontroli i oceny narażenia, niepodlegające kontroli metrologicznej określonej w przepisach o miarach, powinny posiadać świadectwo wzorcowania wydane przez laboratorium pomiarowe, które uzyskało akredytację otrzymaną na podstawie odrębnych przepisów.

Dokumenty związane:

• Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (tekst jednolity Dz. U. z 2007 r. Nr 42, poz. 276)> patrz Art.27 pkt 1, 2;

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących sprzętu dozymetrycznego (Dz. U. z 2002 r. Nr 239 poz. 2032).> patrz p. I, pkt 10, ppkt 1), 2);

W przypadkach, w których przepisy lub inne wymagania (np. podane w dokumentacji technicznej przyrządu) nie określają terminu między kolejnymi wzorcowaniami zaleca się prowadzenie kontroli wskazań przy pomocy źródła kontrolnego i/lub okresowe wzorcowanie, które jest jedyną metodą na potwierdzenie zachowania sprawności technicznej i statusu kalibracji/wzorcowania wykonanego przez producenta przyrządu.

15. ŚLUZA SANITARNO-DOZYMETRYCZNA 

Śluza sanitarno- dozymetryczna to według Prawa atomowego wydzielony teren pracowni izotopowej z otwartymi źródłami promieniotwórczymi, wyposażony w stacjonarny przyrząd dozymetryczny i urządzenia sanitarne (umywalkę, a jeżeli wymagają tego prowadzone prace, również natrysk), przystosowany do usuwania zewnętrznych skażeń promieniotwórczych z powierzchni ciała ludzkiego, ze środków ochrony indywidualnej oraz do zmiany odzieży i obuwia roboczego.

16. WYMAGANIA DOTYCZĄCE SPRZĘTU DOZYMETRYCZNEGO 

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23.12.2002 r. w sprawie wymagań dotyczących sprzętu dozymetrycznego definiuje i określa minimalne parametry urządzeń mających mierzyć natężenie promieniowania jonizującego w warunkach normalnych oraz  w sytuacji zdarzeń radiacyjnych.

W poniższym opisie przypomniano podstawowe postanowienia przywołanego powyżej rozrządzenia.

WYMAGANIA DOTYCZĄCE SPRZĘTU DOZYMETRYCZNEGO W WARUNKACH NORMALNYCH

1. Budowa i wyposażenie sprzętu dozymetrycznego, właściwego dla danego rodzaju promieniowania jonizującego, umożliwiają wyznaczenie:

• indywidualnego równoważnika dawki - za pomocą dawkomierza indywidualnego

• przestrzennego równoważnika dawki lub kierunkowego równoważnika dawki - za pomocą dawkomierza środowiskowego.

2. Dawkomierz indywidualny umożliwia oszacowanie dawki promieniowania jonizującego otrzymanej przez osobę noszącą dawkomierz.

3. Dawkomierz środowiskowy umożliwia oszacowanie dawki promieniowania jonizującego otrzymanej przez osobę inną niż wymienioną w ust. 2.

4. Zakres pomiarowy dawkomierza indywidualnego i środowiskowego obejmuje co najmniej trzy rzędy wielkości w przedziałach, o których mowa w ust. 6 i 7.

5. Budowa i wyposażenie sprzętu dozymetrycznego umożliwiają:

• stosowanie go w warunkach środowiskowych, transportu i zasilania, zgodnych z przeznaczeniem;

• łatwe usuwanie z niego skażeń promieniotwórczych;

• stosowanie go bez narażenia użytkownika na urazy elektryczne i nadmierną temperaturę.